Ορφισμός και Χριστιανισμός

Τι ρόλο έπαιξε όμως ο Ορφισμός στην διάδοση και διαμόρφωση του Χριστιανισμού και ποια είναι η σχέση μεταξύ ορφικών διδασκαλιών και της χριστιανικής διδασκαλίας; Μπορεί ο Ορφισμός να θεωρηθεί ως ένας πρόδρομος του Χριστιανισμού; Προετοίμασε το πεδίο για την έλευση του Χριστιανισμού; Εάν ναι, τότε με ποιον τρόπο; Μπορούμε να διακρίνουμε άραγε στις ιδέες του περί θεού πάσχοντος, περί ενός θεού που πεθαίνει και ανασταίνεται, περί ενός ασαφούς ορφικού μονοθεϊσμού, περί του προπατορικού αμαρτήματος, περί της ενώσεως του ανθρώπου με το θείο, περί της ατομικής σωτηρίας και λύτρωσης, περί της ασκητικής ζωής και της πνευματικής κάθαρσης μέσω ειδικών τελετουργιών, μια προεικόνιση του Χριστιανισμού ή έστω μια απλή «Ευαγγελική Προπαρασκευή»; Σύμφωνα με τον Απόστολο Παύλο όλα τα αρχαία μυστήρια και συνεπώς και ο Ορφισμός είναι μια μαρτυρία περί του Θεού, ένας βωμός που φέρει την επιγραφή: «Τω Αγνώστω Θεώ». Ας πάρουμε τα πράγματα όμως από την αρχή.

Η ιδέα του μονοθεϊσμού

Ο μονοθεϊσμός στην αρχαιότητα μολονότι ενυπήρχε ως ιδέα κυρίως στους φιλοσόφους και στους διανοούμενους ωστόσο πέρα από την Παλαιά Διαθήκη παρέμενε ασαφής και ήταν κυρίως μια τάση προς τον μονοθεϊσμό ή τον «ενοθεϊσμό» και όχι αυτό που σήμερα αντιλαμβανόμαστε με τον όρο μονοθεϊσμός. Δεν πρόκειται δηλαδή για μια εξάλειψη του πολυθεϊσμού αλλά για μια προσπάθεια απορρόφησης της πολλαπλότητας της θεότητας και μια επικέντρωσή της σε μια ανώτατη θεότητα. Ο ορφικός μονοθεϊσμός επικεντρώνεται στον Δία χωρίς όμως να εξαλείφονται και οι άλλες θεότητες. Ο Ζεύς θεωρείται «ο πρώτος και ο έσχατος, το κεφάλι και το μέσον και γενικά όλα γεννήθηκαν από τον Δία» όπως λέει ένα ορφικό κείμενο. Ο ειδωλολατρικός μονοθεϊσμός λοιπόν δεν ήταν τίποτε άλλο από μια τάση, αν και ήταν σημαντικός ως γενική θρησκευτική ιδέα. Η πολυθεΐα δεν αποβλήθηκε ούτε στη λατρεία, ούτε στη θεολογία, αλλά οι Ορφικοί άφησαν τους πολλούς θεούς «σύνναους» και «σύμβωμους», υποτελείς ή απορροφημένους από την υπέρτατη θεότητα. Επρόκειτο λοιπόν περισσότερο για «ενοθεϊα» παρά για μονοθεΐα όπως την ξέρουμε σήμερα, εάν θέλουμε να κυριολεκτήσουμε. Το αποτέλεσμα όμως ήταν ότι εντύπωσε στο μυαλό όχι μόνο των μορφωμένων αλλά και του λαού την πεποίθηση ότι ο θεός είναι το πηδάλιο του σύμπαντος. Ωστόσο αυτός ο ιδιότυπος ορφικός μονοθεϊσμός, φιλοσοφικός κυρίως, λειτούργησε προπαρασκευαστικά για τον Χριστιανισμό, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται κάτι τέτοιο.

Στην ορφική θεογονία φαίνεται να υπάρχει ο Δίας-Διόνυσος-Φάνης, ένας θεός «τρίγονος», γεννημένος τρεις φορές, ο Διόνυσος-Φάνης, ο Διόνυσος-Ζαγρέας και ο αναστημένος Διόνυσος ο οποίος καλείται από τον Δία να βασιλεύσει. Είναι ένας θεός που παρουσιάζεται με διάφορες εκδοχές, διαδοχικές όσο και αυθαίρετες και δεν είναι ο παλαιός Διόνυσος των φυτών και των ζώων, της ανανέωσης της ζωής, αλλά ο θεός της αθανασίας. Ειδικά με αυτή την τελευταία του ιδιότητα έρχεται πολύ κοντά στον Χριστιανισμό.

Ορφικά μυστήρια

Προκειμένου να συμμετάσχει κάποιος στα ορφικά μυστήρια έπρεπε απαραίτητα να μυηθεί πρώτα σε αυτά. Η μύηση αποτελούσε την θεμελιώδη πράξη η οποία έδινε την δυνατότητα στον μυούμενο να συμπεριληφθεί στην τροχιά της γνώσης μέσω της εμπειρίας του θεϊκού. Η μύηση είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο το οποίο είναι παρών από τις αρχαίες φυλές μέχρι έως τους πιο πολιτισμένους λαούς και στον Ορφισμό περιελάμβανε δύο κυρίως φάσεις: την ίδια την μύηση του υποψηφίου μέσω των τελετουργικών του καθαρμού και της εκπαίδευσης καθώς και την αναπαράσταση ενός ιερού δράματος με τα τελετουργικά και τον ιερό του λόγο, ο οποίος είχε το αντικείμενο του εμπνευσμένο από το δράμα του Διονύσου-Ζαγρέως. Ο επιδιωκόμενος στόχος ήταν η γέννηση, ο θάνατος και η αναγέννηση καθώς και η ευαισθητοποίηση της ανθρώπινης ψυχής στην κλήση και στο έργο του Διονύσου. Προκειμένου να γίνει η μύηση απαιτείτο ο μυούμενος να τηρεί εγκράτεια και να απέχει από το κρέας, τα ποτά και τις σαρκικές ηδονές. Στην αρχή τον άλειφαν με άσπρη σκόνη ασβέστης σύμβολο του τιτανικού στοιχείου που συμπεριλαμβάνετο στην ανθρώπινη φύση σύμφωνα με την ορφική διδασκαλία. Κατά την διάρκεια της μύησης γινόταν και η τελετή της ωμοφαγίας όπου θυσιαζόταν ένας ταύρος που συμβόλιζε τον Διόνυσο και του οποίου οι σάρκες τρώγονταν ωμές προκειμένου οι συμμετέχοντες στην τελετή να ενωθούν με τον ταύρο-Διόνυσο. Ήταν ένας τρόπος μετάδοσης της θεϊκής ζωής. Η ωμοφαγία, δηλαδή η βρώση ωμού κρέατος ήταν ένα από τα κύρια μυστήρια του Ορφισμού. Ο πιστός καταβρόχθιζε τον θεό του που στην συγκεκριμένη τελετή είχε τη μορφή του ταύρου και πίστευε ότι έτσι ερχόταν σε μυστικιστική ένωση μαζί του.
Ο σκοπός της μύησης στον Ορφισμό είναι εσχατολογικός δηλαδή λυτρώνει τον άνθρωπο από την ύλη, από το στοιχείο εκείνο της ύπαρξης του που τον βαραίνει. «Από τον οδυνηρό κύκλο ξέφυγα πετώντας», λέει ο ορφικός μύστης έχοντας λυτρωθεί από τις αλλεπάλληλες γεννήσεις. Η λύτρωση αυτή εναπόκειτο όχι μόνο στην μύηση αλλά και στις πράξεις που θα έκανε ο άνθρωπος στην εκάστοτε επίγεια ζωή του. Εάν παρέμενε αμαρτωλός και βορβορώδης τότε θα αναγκαζόταν να πιεί από την πηγή της Λήθης και να επαναγεννηθεί σε άνθρωπο ή ζώο. Αν όμως κατάφερνε να λυτρωθεί τότε θα ενωνόταν με την παγκόσμια ψυχή, με την θεότητα δηλαδή, αναφωνώντας: «από άνθρωπος έγινα θεός!» Για να φτάσει σε αυτό το στάδιο όμως έπρεπε να λυτρωθεί από τον κύκλο των συνεχών επαναγεννήσεων, από την μετενσάρκωση δηλαδή.

Μετεμψύχωση

Ένα από τα βασικά δόγματα του Ορφισμού ήταν η μετεμψύχωση ή πιο σωστά μετενσάρκωση, το ταξίδι δηλαδή της ψυχής μέσα από αλλεπάλληλες μετενσαρκώσεις από το ένα σώμα στο άλλο. Το ταξίδι αυτό είχε σκοπό να καθαρθεί η ψυχή και καθαρισμένη από κάθε τιτανικό-αμαρτωλό στοιχείο της, τελικά να γίνει ένα καθαρό πνεύμα και να ενωθεί με το παγκόσμιο πνεύμα στο οποίο και ανήκε. Αυτή η κάθαρση επιτυγχανόταν μετά από μια μακρά σειρά αποδημιών από το ένα σώμα στο άλλο. Το κάθε σώμα δεν ήταν παρά το σήμα-τάφος της ψυχής από το οποίο εκείνη έπρεπε να λυτρωθεί. Μετά τον θάνατο και την ταφή του σώματος η ψυχή διεκδικούσε την θεϊκή της καταγωγή με την τελετουργική φράση: «είμαι παιδί της Γής και του ουρανού, το γένος μου είναι ουράνιο.»

Προπατορικό αμάρτημα

Τόσο η ορφική αντίληψη περί Άδη όσο και η ορφική εσχατολογία μοιάζουν σε πολλά σημεία με την χριστιανική. Το προπατορικό αμάρτημα ως κάποιο παράπτωμα που διέπραξαν οι πρόγονοι και οι συνέπειες του οποίου επηρεάζουν τη ζωή των απογόνων, ενυπάρχει και σε αυτόν τον ορφισμό. Η αντίληψη περί προπατορικού αμαρτήματος στον Ορφισμό είναι στενά συνδεδεμένη με την ανθρωπογονία του, δηλαδή με τη δημιουργία των ανθρώπων. Σύμφωνα με τον μύθο στο τέλος της γενεαλογικής σειράς των θεών βρίσκεται ο γιός του Δία και της Περσεφόνης, ο Διόνυσος, που παίρνει το όνομα του θεού του κάτω κόσμου, του κυνηγού Ζαγρέα. Σε αυτόν είχε εμπιστευθεί ο Δίας την εξουσία του κόσμου. Ο ορφικός μύθος περιγράφει τα παιχνίδια του νέου κυρίαρχου θεού, κύβους, τόπια, σβούρες, μαλλί, χρυσά μήλα και δαδί, τα οποία αποτέλεσαν τα σύμβολα των νέων μυστηρίων. Οι Τιτάνες όμως μετά από προτροπή της Ήρας, που από την ζήλεια της ήθελε να εξοντώσει τον γιό του Δία, έχοντας αλείψει τα πρόσωπά τους με γύψο, ήρθαν ως νεκροί από τον κάτω κόσμο, όπου τους είχε ρίξει ο Δίας μετά την νίκη του εναντίον τους και αφού απέσπασαν την προσοχή του με διάφορα παιχνίδια, τον απήγαγαν, τον κομμάτιασαν, τον έριξαν σε ένα καζάνι και τον κατασπάραξαν. Η μυρωδιά όμως του βραστού κρέατος τράβηξε την προσοχή του Δία που εμφανίσθηκε στο τραπέζι των Τιτάνων και τους κατακεραύνωσε. Η Αθηνά διέσωσε την καρδιά του Διονύσου και την μετέφερε στον Δία, ο οποίος την έραψε στον μηρό του κι από εκεί ξεπήδησε ο νέος Διόνυσος, ο οποίος ήταν αναβίωση του Ζαγρέα. Από τη στάχτη των Τιτάνων, των παλιών ηλιακών θεοτήτων που νικήθηκαν από τους Ολυμπίους και εκτοπίσθηκαν στα Τάρταρα δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι φέροντας μέσα τους τόσο το τιτανικό στοιχείο, το κατώτερο και αμαρτωλό όσο και το διονυσιακό, το ανώτερο και θεϊκό. Αυτός ο μύθος εκφράζει την ανθρωπογονία του Ορφισμού. Δεμένοι οντολογικά με την τιτανική φύση οι άνθρωποι διατηρούν μέσα τους την ροπή προς το κακό. Από εδώ προέρχεται και η αντίθεση μεταξύ σώματος και ψυχής. Το σώμα έλκει την καταγωγή του από τιτανική ρίζα ενώ η ψυχή από θεϊκή φλόγα. Οι Ορφικοί διακήρυσσαν πως η θεϊκή ψυχή πρέπει να αγωνιστεί για να επιστρέψει στην πηγή της ζωής. Το σώμα γίνεται φυλακή και τάφος της ψυχής, η οποία επιζητεί να διαφύγει στα ανώτερα επίπεδα. Από το σώμα μπορεί να απελευθερωθεί ο ορφικός μύστης μόνο με την πνευματική άσκηση.

έχει κι άλλα....